Eπιστημονικά Άρθρα

Της Χατζηνικολάου Σοφίας, Διδάκτωρ Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας, Επικεφαλής Κοινωνικού Πανεπιστημίου Ε.Π.

Η πανδημία του νέου Κορονοϊού Covid -19 έχει οδηγήσει παγκοσμίως τους ανθρώπους σε μία σειρά από πένθη εξαιτίας των απωλειών/θανάτων από το νέο ιό. Είναι επακόλουθο από μια σειρά παραγνωρισμένων και παθογενών  πενθών που βιώνονται σε ψυχικό, κοινωνικό, σωματικό, οικονομικό επίπεδο λόγω της αποσταθεροποίησης όλων των συστημάτων (οικονομικών, υγειονομικών, κοινωνικών), απώλειας των κοινωνικών επαφών,  προσωπικών ελευθεριών, της καθημερινότητά μας και της ασφάλειάς μας. Πρόκειται στην ουσία για μία συλλογική επιδημιολογική, κοινωνική  και ψυχολογική κρίση.

Η πανδημία του κορονοϊού έχει αλλάξει πολλά πράγματα στη ρουτίνα της καθημερινότητά  μας και οι άνθρωποι καλούνται να διαχειριστούν καταστάσεις που δεν είχαν ποτέ φανταστεί. Ένα σημαντικό πρόβλημα που έχει προκύψει, παγκοσμίως, είναι ο τρόπος με τον οποίο τελούνται οι κηδείες. Πλέον, οι περισσότερες τελετές, σε ολόκληρο τον κόσμο, γίνονται με παρουσία μόνο του ιερέα και των πολύ στενών συγγενών του θανόντος.

Το πένθος είναι μία ψυχική, φυσιολογική διαδικασία που απαιτεί την ενεργό συμμετοχή του πενθούντα για την ομαλή του προσαρμογή στο γεγονός του θανάτου. Για τη διεργασία του πένθους είναι πολύ σημαντική η έκφραση και το μοίρασμα των συναισθημάτων. Οι, κάθε είδους, καταστάσεις αποτροπής από τη συμμετοχή στις τελετές του πένθους για αγαπημένα πρόσωπα συχνά οδηγεί σε περιπεπλεγμένα πένθη.

• Ο ρόλος των τελετουργιών στη διεργασία του πένθους

Οι τελετές συμβολικά επιτρέπουν την επιβεβαίωση του γεγονότος του θανάτου μέσα στο χρόνο, είναι ένας κοινός συμβολικός τρόπος και τόπος μνημόνευσης, που επιτρέπουν στην αναγνώριση του οριστικού/φυσικού διαχωρισμού από τον νεκρό. Φανταστείτε κάποιον που θεωρείτε αγνοούμενος. Τα σημαντικά του πρόσωπα ίσως ακόμα περιμένουν, ελπίζουν σε ένα θαύμα,  διότι δεν μπήκαν στη διαδικασία του νεκρού σώματος.

Η τελετή της κηδείας είναι ένα σύμβολο πένθους και συμβολίζει την έναρξη του. Το φέρετρο πιστοποιεί στους πενθούντες ότι το αγαπημένο πρόσωπο είναι νεκρό. Οι συμβολισμοί των τελετών βοηθούν στην αποδοχή του μη αναστρέψιμου του θανάτου του εκλιπόντα/ νεκρού.

Η κηδεία είναι μια ξεχωριστή τελετή που γίνεται για το άτομο που έχει πεθάνει.  Είναι μια ευκαιρία να αποχαιρετήσουμε και να δούμε για τελευταία φορά το αγαπημένο μας πρόσωπο. Στην κηδεία μαζευόμαστε όλοι μαζί, φίλοι, γνωστοί και συγγενείς, θυμόμαστε στιγμές που περάσαμε με το άτομο που πέθανε, συνειδητοποιούμε πόσο βαθιά το αγαπάμε, πόσο θα μας λείψει. Στην πραγματικότητα όμως πραγματοποιούνται για αυτούς που μένουν πίσω, όχι για αυτόν που έφυγε…

Μέσα από τη βίωση μιας κηδείας, μας δίνεται η ευκαιρία να πούμε το τελευταίο αντίο, το σ΄ αγαπώ, το συγγνώμη στον νεκρό, πράγματα που θέλουμε να πούμε και δεν προλάβαμε.  Στην Ελλάδα μας,  στην αρχή πηγαίνουμε στην εκκλησία προκειμένου να τελεσθεί η νεκρώσιμος ακολουθία, όπου ο ιερέας διαβάζει κάποιες ευχές για το νεκρό και ψέλνει κάποιους ύμνους. Στη συνέχεια πηγαίνουμε στο νεκροταφείο προκειμένου να θάψουμε τον νεκρό.

Ας επανέλθουμε στο  «Τελευταία αντίο»  στην περίοδο  του Covid-19. Δεν είναι ποτέ καλή στιγμή να αποχαιρετήσεις κάποιο αγαπημένο σου πρόσωπο. Κατά τη διάρκεια όμως της πανδημίας, τα δύσκολα του πένθους και ο «τελευταίος ασπασμός και το τελευταίο αντίο» (που στα θύματα του Covid-19 δεν θα δοθεί ποτέ) βαραίνουν ακόμα περισσότερο  τη Θλίψη, το Θυμό, τα Αμέτρητα Γιατί, τον Συσσωρευμένο Πόνο…

Βέβαια έχουν συμβεί και σε περιπτώσεις που κάποιος είναι στο εξωτερικό και δεν μπορεί να παραστεί στην κηδεία  ή να είναι ασθενής… Μόνο που ο COVID-19 είναι πολύ πιο ανάλγητος, πολύ πιο σκληρός. Γιατί στον καιρό της πανδημίας είσαι μια ανάσα κοντά και δεν μπορείς να αποχαιρετήσεις, θέλεις και μπορείς να είσαι και δεν επιτρέπεται!!!

Σε αντιδιαστολή βέβαια, όταν περάσουν  τα χρόνια, ο αποκλεισμός από τον επίσημο τελευταίο αποχαιρετισμό αναπτύσσεται  μέσα μας ένας μηχανισμός άμυνας,  λέγοντας στον εαυτό μας: «Καλύτερα που ήλθαν έτσι τα πράγματα» ή «Μου φαίνεται αδιανόητη η κηδεία σαν ιδέα, με το φέρετρο, με το χώμα, με το άψυχο σώμα. Θα τον  θυμάμαι στα καλύτερά του, διατηρώ τις αναμνήσεις κοιτάζοντας φωτογραφίες  και κρατώ από το παρελθόν αυτά που έδωσε χαρά». Όλα αυτά βέβαια είναι χειρισμοί της λογικής, του συνειδητού μας μέρους.

Γιατί  όταν οι άμυνες υποχωρούν, σε μια εκ βαθέων συζήτηση με τον εαυτό μας, εντελώς αναπάντεχα ίσως μπορεί να δακρύζουμε εσωτερικά ή εξωτερικά, ένας λυγμός να μας κόβει την ανάσα και σκεφτόμαστε ότι δεν τον έκλαψα αρκετά, ο πόνος ζει μέσα μας, ζει  πνιγμένος και ταμπουρωμένος, διότι δεν δώσαμε χώρο και χρόνο γι΄ αυτήν την τόσο σημαντική διαδικασία, την έκφραση των δύσκολων συναισθημάτων, όπου βοηθούν και οι τελετουργίες σε κάθε θρησκεία.

• Σημαντική η διατήρηση της σύνδεσης με τον ασθενή

Ας ξεκινήσουμε από το νοσοκομείο όπου νοσηλεύεται ένα αγαπημένο και σημαντικό πρόσωπο από τον ιό, μετά από μια πολυήμερη  νοσηλεία στο νοσοκομείο αναφοράς, χωρίς βέβαια επισκεπτήριο.

«Ξέρεις τι σημαίνει να μην μπορείς ούτε να είσαι έξω από το νοσοκομείο να ρωτήσεις τι κάνει; Να τον δεις έστω φευγαλέα!!! Να ανταλλάξετε ματιές. Να του δηλώσεις την παρουσία σου, Να του πιάσεις το χέρι και να του πεις λόγια παρηγορητικά». Δεν υπάρχει η δυνατότητα της διαζώσης επικοινωνίας, αλληλεπίδρασης και επαφής. Το τελευταίο δια ζώσης αντίο, η διαδικασία του αποχαιρετισμού… Πόσο βοηθά στην προσαρμογή της απώλειας αλλά στην εποχή μας Απαγορεύεται!!!

Κατά τη διάρκεια της εξαιρετικά δύσκολης περιόδου του νέου Κορονοϊού που επιφέρει την αναγκαστική απομόνωση του ασθενούς από τα κοντινά, αγαπημένα του πρόσωπα, είναι πολύ σημαντικός ο ρόλος της οικογένειας στην καθημερινή επικοινωνία/υποστήριξή της στον ασθενή μέσω τηλεφώνου/διαδικτύου. Επίσης, πολύ σημαντικό ρόλο παίζει και ο πολύτιμος διαμεσολαβητικός ρόλος του προσωπικού υγείας.

Ο ρόλος των ιατρών/νοσηλευτών, θα πρέπει να εντάσσει την ψυχική μέριμνα και φροντίδα ώστε να λειτουργήσουν διαμεσολαβητικά, ως γέφυρα επικοινωνίας μεταξύ του βαριά άρρωστου ασθενούς (μεταφέροντας λόγια αγάπης, ευχές, σκέψεις) από την οικογένειά του ή μέσω κινητού, τάμπλετ, βίντεοκλήση κ.άλ. Πολύ δύσκολος και επιφορτισμένος και αυτός ο ρόλος για το προσωπικό υγείας αλλά η ψυχική υγεία του ασθενή έχει τον κύριο λόγο στη διαδικασία της επιτυχούς ίασης.

Θα λειτουργήσει παρηγορητικά στον ασθενή, επουλωτικά και ως γέφυρα επικοινωνίας και σύνδεσης με την οικογένειά του και  στη διεργασία του πένθους, όπως και στο νοσηλευτικό προσωπικό που καθημερινά καλείται να αντιμετωπίσει τα δικά του πένθη.

Πεθαίνει τελικά μόνος ο ασθενής στο νοσοκομείο, αβάστακτο το φορτίο για την οικογένεια και αρχίζουν τα τυπικά πρωτόκολλα. Ύστερα οι καθιερωμένες διαδικασίες, αυτή τη φορά διεκπεραιωτικές και απόκοσμες ταυτόχρονα: η απευθείας μεταφορά του φέρετρου από το νοσοκομείο στο νεκροταφείο, οι άνθρωποι από το γραφείο κηδειών ντυμένα όχι στα μαύρα αλλά με ολόλευκες στολές που θυμίζουν σινεμά βιολογικού τρόμου, η δήθεν κηδεία- μετά βίας λίγα  λεπτά- φυσικά έξω από την εκκλησία, οι τρεις όλοι και όλοι παριστάμενοι από τον στενότατο οικογενειακό κύκλο, φυσικά με μάσκες, γάντια και σε ασφαλή απόσταση ο ένας από τον άλλο (απαρηγόρητοι οι υπόλοιποι συγγενείς που είναι «αποκλεισμένοι» ). Ο «τελευταίος ασπασμός» δεν θα λάβει χώρα ποτέ.

«Έχουμε μεγάλο θυμό, νεύρα. Φέρνουμε στο νου εικόνες από άλλες κηδείες αγαπημένων μας προσώπων π.χ. του παππού μας», αναπολούν και εκφράζουν τα άτομα που βιώνουν μια τέτοια κατάσταση.

Θα ακολουθήσει η εκνευριστική αλλά αναπόφευκτη αναλγησία δημοσίων υπηρεσιών, ασφαλιστικών ταμείων, τραπεζών κ.ο.κ . για τα «διαδικαστικά» στην εποχή της καταναγκαστικής απομόνωσης. Οι ασθένειες δεν έχουν «προσωπικότητες» Αν, όμως είχαν, ο SARS-CoV-2 θα ήταν αδιαμφισβήτητα ο «εξουσιαστής». Ακόμα και αν δεν σε σκοτώσει, αποκτά εξουσία πάνω στη ζωή σου με ένα σωρό διαφορετικούς τρόπους πρωτοκόλλων & απαγορεύσεων….

Οι συγγενείς των θανόντων ζητούν από τους φίλους τους να μην παραστούν στις τελετές για το καλό όλων. Τα μέτρα αυτά υιοθετούνται προκειμένου να προστατεύονται οι άνθρωποι που υπό άλλες συνθήκες θα μετέβαιναν σε μια κηδεία.

Ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, όταν έρθει εν μέσω πανδημίας, επιβαρύνει  ακόμα περισσότερο το πένθος και την απώλεια του αγαπημένου. Και κυρίως δεν επιτρέπουν τα παιδιά και περισσότερο τη θλίψη της οικογένειας η οποία δεν μπορεί να μοιραστεί με  τους ηλικιωμένους τη θλίψη τους. Να είναι παρών. Ήδη εκατοντάδες κοιμητήρια σε όλο τον κόσμο έχουν ανακοινώσει πως σταματούν την τέλεση κηδειών με κόσμο.

Αν μια κοινωνία είναι ατομοκεντρική ή συλλογική, παίζει σημαντικό ρόλο. Η τάση για συμμόρφωση είναι μικρότερη στις κουλτούρες που δίνουν έμφαση στην ατομικότητα παρά σε εκείνες που δίνουν έμφαση στο σύνολο. Στην Ελλάδα ευτυχώς  από τη γέννησή μας ήδη, εντασσόμαστε σε ισχυρές οικογενειακές ομάδες, το γνωστό «σόι», πολυάριθμες οικογένειες από αδέρφια, γαμπρούς, νύφες, ανίψια, θείες, θείους, ξαδέλφια, συμπεθέρια, με ισχυρούς συναισθηματικούς δεσμούς. Και πράγματι είναι δύσκολη απόφαση διότι όταν μια οικογένεια χάσει έναν δικό της άνθρωπο, τότε καλείται να αποφασίσει σε ποιους συγγενείς θα επιτρέψει να παραστούν στην κηδεία και σε ποιους όχι,  χωρίς  ασπασμούς και  αγκαλιές στο τέλος.

• Η Διαχείριση για κηδείες και μνημόσυνα εξ αποστάσεως λόγω πανδημίας

Οι οικογένειες που ζουν διάσπαρτες σε διάφορα μέρη του κόσμου δυσκολεύονται να συγκεντρωθούν για διάφορες τελετές, όπως κηδείες και μνημόσυνα σε φυσιολογικές περιόδους πόσο μάλλον την εποχή του κορονοϊού. Τα χέρια τους λύνουν οι εξ αποστάσεως τελετές, αφού άλλη λύση δυστυχώς δεν υπάρχει. Πρέπει να μείνουμε σπίτι μας για να μην έχουμε κι εμείς την τύχη του θανόντα, όσο ωμό και σκληρό κι αν ακούγεται αυτό.

Αν  αυτές τις μέρες χάσουμε ένα αγαπημένο μας πρόσωπο έχουμε δύο λόγους να θρηνούμε: Ο ένας είναι η απώλεια αυτή καθεαυτή και ο άλλος επειδή δεν μπορούμε να τον κλάψουμε, να τον «φροντίσουμε», να παραστούμε σε μια φυσιολογική κηδεία και να τον/την αποχαιρετήσουμε όπως του αρμόζει. Οι άνθρωποι έχουμε μάθει στις όμορφες αλλά και στις δύσκολες στιγμές μας να γινόμαστε ένα.

Ήταν εξαιρετικά συγκινητικό το τελευταίο αντίο μέσω τηλεφώνου  που είπαν πατέρας και κόρη που χτυπήθηκαν από τον κορoνοϊό. Νοσηλεύονταν στο ίδιο νοσοκομείο στην Αμερική και υπέκυψαν με διαφορά λίγων ημερών. Η φράση που συγκλονίζει… «θα συναντηθούμε στον ουρανό».

Τι κάνουμε όταν δεν μπορούμε να κηδέψουμε ή να κάνουμε μνημόσυνο σε κάποιον με τον τρόπο που ξέρουμε λόγω κορονοϊού:

• Οι εκκλησίες θα μπορούσαν να  βγάλουν στον εξωτερικό χώρο αρκετές καρέκλες, ενθαρρύνοντας με τον τρόπο αυτό την κοινωνική αποστασιοποίηση, όσο επιτρέπει και ο καιρός.
• Όσοι πενθούν μπορούν να παρακολουθήσουν την τελετή από τα οχήματά τους χωρίς να βγουν έξω.
• Όσοι δεν μπορούν να παραστούν, μπορούν να κάνουν το δικό τους μικρό τελετουργικό την ίδια μέρα/ώρα στη μνήμη του θανόντος όπου κι αν βρίσκονται υπό τη μορφή μιας πρόποσης ή μιας προσευχής.
• Όσοι επιθυμούν να παραστούν, αλλά δεν είναι εφικτό μπορούν να παρακολουθήσουν διαδικτυακά. Όσο απίστευτο και αν σας φαίνεται κάποια γραφεία Τελετών προσφέρουν αυτή την υπηρεσία μέσω live streaming  επιτρέποντας σε όσους δεν μπορούν να έρθουν, να συμμετέχουν στο πένθος.

Παρακολουθούν live τη νεκρώσιμη ακολουθία μέσω προγράμματος εξ αποστάσεως. Κατάνυξη και φοβερή συγκίνηση.  Σε μια κανονική κηδεία μπορεί πολλοί άνθρωποι να βρίσκονται και λόγω υποχρέωσης, ενώ όσοι είσαστε εκεί μπροστά στις οθόνες σας, είστε  άνθρωποι που πραγματικά τον/την είχατε αγαπήσει.  Ή  την τελετή την ακούνε από το κινητό. Στην τελετή μπορείς να συμπεριλάβεις κι εκείνους που δεν μπορούν να είναι παρόντες και δεν έχουν σύνδεση στο διαδίκτυο όπως είναι οι πιο μεγάλοι άνθρωποι, βιντεοσκοπώντας την τελετή και στέλνοντάς τους τη σε ένα dvd, για παράδειγμα. Παρακολουθώντας το θα νιώσουν σαν να ήταν κοντά.

• Στο ηλεκτρονικό βιβλίο μνήμης που μπορεί να αναρτηθεί σε ένα κοινωνικό δίκτυο όπου αναγράφουμε λίγα λόγια για τον αποθανούντα. Φυσικά οι συμμετέχοντες μπορούν να εκφράσουν τα συναισθήματά τους. Αν το επιθυμούν μπορούν να αναφέρουν για παράδειγμα τον τρόπο με τον οποίο γνωρίστηκαν με τον θανόντα ή για μια όμορφη ανάμνηση που έχουν από εκείνον ή για ένα σημαντικό μάθημα/μήνυμα ζωής που τους δίδαξε.
• Μπορείς επίσης μέσω e-mail ή μέσω των κοινωνικών μέσων δικτύωσης να μοιραστείς με αγαπημένους φίλους και συγγενείς εκτός από φωτογραφίες,  τραγούδια αγαπημένα του, αναμνήσεις ή διάφορες ιστορίες που αφορούν το άτομο που έφυγε από τη ζωή. Δεν μπόρεσαν να έρθουν όλοι στην κηδεία ή το μνημόσυνο, μπορούν όμως έτσι να συμμετέχουν νοερά αλλά ενεργά.
• Τα παιδιά μπορούν να κατασκευάσουν από ένα οποιοδήποτε κουτί «το κουτί των αναμνήσεων» όπου εναποθέτουν αγαπημένα αντικείμενα, αγαπημένες φωτογραφίες ή ένα γράμμα αγάπης, έκφρασης συναισθημάτων για το σημαντικό άτομο που πέθανε…Παρακολουθούν live τη νεκρώσιμη ακολουθία μέσω προγράμματος εξ αποστάσεως.  Κατάνυξη και φοβερή συγκίνηση.  Σε μια κανονική κηδεία μπορεί πολλοί άνθρωποι να βρίσκονται και λόγω υποχρέωσης, ενώ όσοι είσαστε εκεί μπροστά στις οθόνες σας, είστε  άνθρωποι που πραγματικά τον/την είχατε αγαπήσει.  Ή  την τελετή την ακούνε από το κινητό. Στην τελετή μπορείς να συμπεριλάβεις κι εκείνους που δεν μπορούν να είναι παρόντες και δεν έχουν σύνδεση στο διαδίκτυο όπως είναι οι πιο μεγάλοι άνθρωποι, βιντεοσκοπώντας την τελετή και στέλνοντάς τους τη σε ένα dvd, για παράδειγμα. Παρακολουθώντας το θα νιώσουν σαν να ήταν κοντά.

ΤΙ ΜΠΟΡΕΙΤΕ ΝΑ ΚΑΝΕΤΕ ΑΡΓΟΤΕΡΑ:

• Μπορείς  να επισκεφθείς  τον τάφο αργότερα εναποθέτοντας λουλούδια.

• Με την ύφεση της πανδημίας ιδανικά η οργάνωση μίας αναμνηστικής τελετής ανοιχτό για το κοινό θα μπορούσε να υλοποιηθεί για το αγαπημένο πρόσωπο (σε προσωπικό χώρο του εκλιπόντα, νεκροταφείο, σε έναν κοινωνικό χώρο με ένα γεύμα ή καφέ).
• Μπορείτε να φυτέψετε με τα αγαπημένα σας άτομα ένα λουλούδι ή ένα δέντρο στην αυλή σας στη μνήμη του θανόντος, Το ότι θα το κάνετε όλοι μαζί έχει συμβολική αξία. Είναι μια ευκαιρία ειδικά αν υπάρχουν παιδιά στην οικογένεια να μοιραστείτε αναμνήσεις και να τον/την αποχαιρετήσετε με το δικό σας τρόπο.
• Τα παιδιά μπορούν να φτιάξουν μια ζωγραφιά, να γράψουν ένα γράμμα ή να δημιουργήσουν κάτι που θα προστεθεί στο χώρο που θα του αφιερώσετε. Οι συμβολικές τελετές βοηθούν ενήλικες και παιδιά/έφηβοι (σύμφωνα πάντα και με την αναπτυξιακή και συναισθηματική ετοιμότητά τους) να ακολουθήσουν, να μνημονεύσουν, να αναγνωρίσουν το θάνατο, να εκφράσουν τη θλίψη τους, να πενθήσουν.

Σε περίπτωση θανάτου αγαπημένου προσώπου, στα παιδιά/έφηβους θα ήταν καλό να εξηγήσουμε με απλά λόγια, ότι ο κρατικός μηχανισμός για να προστατεύσει τους πολίτες από τον νέο κορονοϊό περιορίζει ή σε κάποιες χώρες απαγορεύει την συμμετοχή της οικογένειας/φίλων στις τελετές/κηδεία κάτι που ισχύει για όλες τις οικογένειες που πενθούν.

•  Με εικονική παρουσίαση φωτογραφιών από κάθε ηλικιακή ομάδα ή σημαντικές στιγμές. Σε μια εποχή που αποθηκεύουμε τις φωτογραφίες μας στα κινητά και στα laptop είναι μια καλή ιδέα να φτιάξεις ένα slideshow με αγαπημένες φωτογραφίες του αποθανόντος – σαν λεύκωμα-αφιέρωμα – και να το στείλεις στους απόντες συγγενείς και φίλους.

Ό, τι και αν κάνετε θυμηθείτε ότι δεν χρειάζεται να είναι τέλειο. Το πένθος και οι αναμνήσεις δεν διαρκούν λίγο. Υπάρχουν και πάντα θα υπάρχουν. Η ζωή συνεχίζεται.  Κι αυτό θα περάσει! Μην  ξεχνάμε!!! Μπορεί ο κορονοϊός να στέκεται εμπόδιο ακόμα και στον τρόπο που θέλουμε να αποχαιρετήσουμε τους αγαπημένους μας, ακόμα κι έτσι όμως υπάρχουν λύσεις.

Ας ευχηθούμε η πανδημία του νέου Κορονοϊού Covid – 19 να μας οδηγήσει σε προβληματισμό και επαναπροσδιορισμό της αντίληψης, της θέσης μας και των αξιών για τη ζωή, γιατί η ζωή εμπεριέχει και τον θάνατο.

Ο θάνατος έγινε το ταμπού της εποχής μας, οι περισσότεροι στέκονται αμήχανα μπροστά στο άκουσμά του και δεν υπάρχουν πλέον οι συλλογικές κοινωνικές αναπαραστάσεις να τον περιβάλλουν, να του δώσουν νόημα και εν τέλει να απαλύνουν τον πόνο του. Ο άνθρωπος στέκεται μόνος και απογυμνωμένος μπροστά του, ψάχνοντας να βρει τις εσωτερικές ορατές ή αόρατες συνδέσεις για να νοηματοδοτήσει την απώλεια, υφαίνοντας νέες κατασκευές…

ΜΕ ΚΥΡΙΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ ΤΗΝ ΑΓΑΠΗ ΠΟΥ ΔΕΝ ΠΕΘΑΙΝΕΙ ΠΟΤΕ!!!

της ΣΟΦΙΑΣ ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ

«Και ο πιο μεγάλος φόβος μου φοβάται, φοβάται μην και δεν τον φοβηθώ» (Aγγελάκας)

• Πώς να ανησυχείς με τον σωστό τρόπο

Η πανδημία βέβαια, είναι ένα γεγονός, άρα το να φοβόμαστε και να έχουμε άγχος, θυμό, θλίψη σε λογικά πλαίσια είναι φυσιολογικό. Πολλές φορές όμως ο φόβος -στην ουσία- είναι μια αγχώδης διαταραχή που μπορεί να αποκτήσει τα χαρακτηριστικά της εμμονής και της υποχονδρίασης. Ο ανελέητος βομβαρδισμός ειδήσεων και των μέσων κοινωνικών δικτύων για τις δραματικές επιπτώσεις του νέου κορωνοϊού, η ραγδαία  αύξηση των κρουσμάτων και όλες εκείνες οι απαισιόδοξες προβλέψεις για το μέλλον μπορεί να αυξήσουν την  απόγνωση, την πίεση, τη θλίψη και το άγχος ενός ατόμου.

Ο φόβος της αρρώστιας από την πανδημία του covid-19 είναι η συχνότερη ανησυχία που αναφέρουν οι σπουδαστές κάθε ηλικίας του Κοινωνικού Πανεπιστημίου Ενεργών Πολιτών (ΚΠΕΠ). Το Κ.Π.Ε.Π. είναι ένας μη κερδοσκοπικός εκπαιδευτικός φορέας που βρίσκεται στον όγδοο χρόνο λειτουργίας του, σε 14 πόλεις σε όλη τη χώρα, και εκτός από την εκπαίδευση σε θέματα ψυχολογίας,  έχει να κάνει και με την σωματική, ψυχική αλλά και κοινωνική υγεία του ατόμου. Επίσης παρέχει συμβουλευτική υποστήριξη στους συμμετέχοντες καθόλη τη διάρκεια του έτους.

Μέσα από όλα αυτά ενισχύεται και ο φόβος για τον ιό, ο φόβος μήπως νοσήσουμε εμείς, μήπως νοσήσει κάποιο σημαντικό για εμάς άτομο από την οικογένειά μας, μήπως πεθάνει, μήπως μείνει μόνος και απομονωμένος, ο φόβος του να μην ξέρει τι να κάνει, ο φόβος για το άγνωστο, ο φόβος για το πότε θα τελειώσει αυτή η ιστορία αφού ο κίνδυνος επιδημίας από μόνος του αναστατώνει τον ψυχισμό μας, καθώς αποκαλύπτει  την αδυναμία μας μπροστά στον άγνωστο ιό. Ο ιός προκαλεί άγχος επειδή είναι αόρατος και απρόβλεπτος, δεν γνωρίζουμε πώς θα εξελιχθεί η πανδημία.

Συνέπεια των παραπάνω είναι οι άμεσες επιπτώσεις στην ψυχική, στην σωματική και κοινωνική μας υγεία, η ψυχική δυσφορία και το αίσθημα της μη συναισθηματικής σταθερότητας και ασφάλειας, που από μικρά παιδιά βιώνουμε και που έχουμε και ανάγκη ως ενήλικες για να λειτουργήσουμε στην καθημερινότητά μας.

Η ανησυχία μίας μεγάλης μερίδας ανθρώπων, κυρίως όσων ανήκουν στις ευπαθείς ομάδες, είναι δίχως αμφιβολία δικαιολογημένη. Πότε όμως χάνεται η ισορροπία; Πότε το φυσιολογικό άγχος γίνεται πανικός; Εμμονή; Πότε ο φόβος της λοίμωξης μπορεί να ανατρέψει τις φυσιολογικές ψυχολογικές αντιδράσεις με αποτέλεσμα την εκδήλωση απροσδόκητων συμπεριφορών και ψυχοσωματικών εκδηλώσεων;

Ο φόβος γεννάει το άγχος και το άγχος με τη σειρά του μας δυσκολεύει να ηρεμήσουμε και να αναπνεύσουμε καλά, μπορεί να δημιουργήσει ταχυπαλμίες και να επηρεάσει το ανοσοποιητικό μας σύστημα. Στη συνέχεια το άγχος μετατρέπεται σε πανικό και όταν υπάρχει πανικός τα λογικά, τα “σκεπτόμενα” μέρη του εγκεφάλου σταματούν να λειτουργούν σωστά, με αποτέλεσμα παρορμητικές και παράλογες συμπεριφορές.

Ενίοτε, όλοι οι άνθρωποι, είναι απολύτως αναμενόμενο, να ανησυχούν για την υγεία τους, για ορισμένους όμως αυτή η ανησυχία διογκώνεται σε βαθμό που μπορεί να δημιουργήσει σοβαρότατες δυσκολίες στον καθημερινό τρόπο λειτουργίας τους. Σε μια προσπάθεια να αποσαφηνιστούν τα όρια ανάμεσα στον πραγματικό φόβο και το έντονο παράλογο άγχος θα αναφέρουμε ένα παράδειγμα:

Οι πρόγονοι μας φοβόντουσαν τα άγρια ζώα. Ο Φόβος ήταν αυτό που τους κράτησε ζωντανούς μέσα στο εχθρικό περιβάλλον που βρίσκονταν. Δεν είχαν τον χρόνο να αναρωτηθούν ή να συλλογιστούν. Είχαν στη διάθεσή τους ελάχιστο χρόνο, για να επιλέξουν ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο: «Να επιτεθούμε ή να φύγουμε;» Η αδρεναλίνη τους ανέβαινε και τους κινητοποιούσε, τους έδινε δύναμη, ενέργεια και γρηγοράδα και ετοιμότητα. Οι φλέβες και οι αρτηρίες τους συστέλλονταν ταυτόχρονα,  οι  σφυγμοί τους ανέβαιναν και οι άμυνες του οργανισμού τους ενισχύονταν.

Αυτή η σωματική αντίδραση μπροστά στον ολοφάνερο άμεσο, κίνδυνο, ήταν φόβος – ο ίδιος φόβος στον οποίο βασιζόμαστε και σήμερα αλλά τα περισσότερα από αυτά που εμείς ονομάζουμε «φόβο» είναι κάτι άλλο. Είναι άγχος, αντίδραση, όχι στον ίδιο τον κίνδυνο, αλλά σε αναμενόμενους  και υποτιθέμενους κινδύνους.

Ο κάτοικος των σπηλαίων σωστά ανησυχούσε μη γίνει γεύμα κάποιου ζώου. Αυτό που εκείνος αισθανόταν ήταν πραγματικός φόβος. Ενώ  στη σύγχρονη εποχή οι άνθρωποι όταν αγχωνόμαστε για κάτι που ίσως συμβεί μελλοντικά – όταν λέμε για παράδειγμα: «Δεν θα τη γλιτώσω, θα κολλήσω κι εγώ!!!».

Πραγματικός φόβος εκδηλώνεται, όταν κατεβαίνουμε από μια επικίνδυνη κατηφόρα με το αυτοκίνητο και τα φρένα του δε λειτουργούν. Τότε πραγματικά έχουμε φόβο γιατί ξέρουμε ότι κινδυνεύει η ζωή μας και το βλέπουμε και το βιώνουμε εκείνη τη στιγμή, είναι ένα πραγματικό γεγονός. Ακολουθούν τα σωματικά συμπτώματα του άγχους: η αδρεναλίνη  ανεβαίνει,  οι φλέβες και οι αρτηρίες μας συστέλλονταν ταυτόχρονα, αρχίζει  η εφίδρωση, η ταχυπαλμία, η διαστολή των οφθαλμών, ο κόμπος στο στομάχι και πολλά άλλα.  Όταν βρεθούμε πάλι στην ευθεία, και ο λόγος του φόβου εκλείψει, τα συμπτώματα σταματούν να υπάρχουν. Με τον τρόπο αυτό προσπαθούμε να διαχωρίσουμε μια πραγματική κατάσταση από τον  παράλογο φόβο, ο οποίος, ως μια αγχώδης εμμονική διαταραχή πιθανόν να εξελίσσεται σε κρίσεις πανικού και υποχονδρίαση χωρίς  πραγματικό αίτιο,  και το χειρότερο είναι ότι όλα τα ψυχοσωματικά συμπτώματα παραμένουν δεν φεύγουν όπως όταν συνέβη με το πραγματικό αίτιο  και το αυτοκίνητο που σταμάτησε στην ευθεία. Παραμένουν τα συμπτώματα και μας εξουθενώνει.

Επιπλέον όλο αυτό το άγχος μας εξαντλεί. Δεν μπορούμε ούτε να το βάλουμε στα πόδια αλλά ούτε και να αντισταθούμε, γιατί δεν υπάρχει κάτι από το οποίο πρέπει να γλυτώσουμε, είναι στο μυαλό μας όλα. Καθόμαστε μ’ έναν κόμπο στο στομάχι και προεξοφλούμε μελλοντικούς κινδύνους: «Θα αρρωστήσω!!  Θα τη γλιτώσω;  Τι θα κάνω;»

• Τι συμβαίνει; Από πού προέρχονται οι παράλογες συμπεριφορές;

Στην τρέχουσα περίοδο του κορωνοϊού, όπου συναντάται η ανάγκη για συνεχή προσοχή, για απόσταση και προσωπική υγιεινή εμφανίζονται συχνά φαινόμενα υποχονδρίασης και ψυχαναγκαστικών συμπεριφορών προκειμένου να καταφέρουμε να είμαστε ασφαλείς. Το μυαλό μας μπορεί να υπερεκτιμήσει τον κίνδυνο και την ικανότητά μας να τον αντιμετωπίσουμε και να έχει σοβαρές επιπτώσεις σε κάποια άτομα, στα οποία ο φόβος του κορωνοϊού, για διάφορους λόγους, βρήκε πρόσφορο έδαφος να ριζώσει βαθιά.

Σύμφωνα με τους ειδικούς, ο κορονοϊός έχει ξυπνήσει κάποια «αρχαϊκά αντανακλαστικά» που συνδέονται με τραυματικά γεγονότα που έχει βιώσει το ανθρώπινο είδος στη διάρκεια της ιστορίας μας. Υπάρχει μια μεγάλη συλλογική αναφορά σε σημαντικά τραυματικά γεγονότα όπου υπήρξε έλλειψη, μεγάλες επιδημίες ή πιο πρόσφατα πόλεμος ή φυσικές καταστροφές. Όλα αυτά βρίσκονται στο συλλογικό ασυνείδητο και έτσι δημιουργείται ασυναίσθητα ο φόβος της στέρησης. Ο τελευταίος λειτουργώντας ως παράγοντας δημιουργεί συναισθήματα και ένστικτα χωρίς λογική.

Κάποιοι άλλοι παράγοντες που ενισχύουν αυτές τις «παράλογες» συμπεριφορές είναι η αβεβαιότητα για το μέλλον. Το γεγονός ότι ο άνθρωπος δεν ξέρει πότε θα τελειώσει και ποια θα είναι η συνέχεια σε συνδυασμό με τον περιορισμό και τη μη ελευθερία κινήσεων γεννάει το συναίσθημα του τρόμου στον άνθρωπο.  Το άθροισμα όλων των παραπάνω παράγει στη συνέχεια «συμπεριφορά όχλου», κάνουμε πράγματα τα οποία οι ίδιοι αποκαλούμε παράλογα και μη σκεπτόμενα επειδή μας επηρεάζει το γεγονός ότι η πλειοψηφία το κάνει. Για παράδειγμα λέμε ότι είναι ανόητο να πάμε για ψώνια για να γεμίσουμε τα ντουλάπια μας με ζυμαρικά και χαρτικά, όταν όμως βλέπουμε τον κόσμο να ψωνίζει με μανία  και ράφια να αδειάζουν νιώθουμε ότι θα πρέπει να αγοράσουμε και εμείς κάποια γιατί δεν θα μείνει τίποτα για εμάς και έτσι δημιουργούμε μια έλλειψη.

Σιγά σιγά οι άνθρωποι αναπτύσσουν συμπεριφορικές διαταραχές και τρομερό άγχος σε σημείο που πλέον μπορεί να μην ελέγχεται. Έτσι μπορεί να φτάσουμε σε σημείο διαταραχής άγχους ασθένειας και ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής.

Η υποχονδρίαση, που πλέον αποκαλείται διαταραχή άγχους ασθένειας, χαρακτηρίζεται από την επίμονη ενασχόληση του ατόμου με την πιθανότητα ότι πάσχει από σοβαρή νόσο ή ότι θα εκδηλώσει κάποια σοβαρή νόσο. Η διαταραχή προκαλεί έντονη δυσφορία και δυσλειτουργικότητα σε πολλαπλά πεδία της καθημερινής ζωής. Ο ασθενής δεν εμφανίζει σωματικά συμπτώματα, αλλά βασανίζεται έντονα από ανησυχία μήπως υποφέρει από κάποια πάθηση παρά τις ιατρικές διαβεβαιώσεις για το αντίθετο και τον εκτεταμένο κύκλο ιατρικών εξετάσεων στον οποίον υποβάλλεται. Τα αποτελέσματα των ιατρικών εξετάσεων μπορεί να τον ανακουφίσουν προσωρινά, αλλά μόλις εμφανιστεί κάποιο νέο σωματικό σύμπτωμα χωρίς σημασία ξεκινά εκ νέου ένας κύκλος άγχους, εξετάσεων και ιατρικών ενημερώσεων.

Τα άτομα αντιλαμβάνονται έντονα τα συμπτώματα του σώματος, πραγματικά ή μη, και δίνουν μεγάλη προσοχή σε αυτά. Έτσι ξεκινά ένας φαύλος κύκλος, καθώς τότε η παραγωγή αδρεναλίνης αυξάνεται, πράγμα που σημαίνει ότι η καρδιά αρχίζει να χτυπά δυνατά και δημιουργείται εφίδρωση από το αίσθημα φόβου. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό λοιπόν η ερμηνεία των συμπτωμάτων να γίνεται με σωστό τρόπο από τους ειδικούς και όχι με αποφυγή τους και προσωπική διάγνωση μέσω διαδικτύου ή βιβλίων ή γνωστών.

Σε μερικούς ανθρώπους με κατάλληλο υπόβαθρο, η πανδημία μπορεί να είναι αυτή που για πρώτη φορά θα προκαλέσει ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, αφού πυροδοτεί ή αναζωπυρώνει φοβίες. Όταν δημιουργείται δηλαδή η αίσθηση του φόβου για μόλυνση, αυτή οδηγεί σε υπερβολικά «τελετουργικά» καθαριότητας στο σπίτι ή στο σώμα, χωρίς όμως την ψυχική μας εκφόρτιση. Αυτή η κατάσταση λοιπόν είναι πιθανό να εμφανιστεί σε αυτήν την περίοδο που διανύουμε. Παρόλα αυτά, πρέπει να θυμόμαστε να παρατηρούμε τι είναι πραγματικό και σε ποιο βαθμό, γιατί οι πραγματικές δυσκολίες μπορούν να ξεπεραστούν, είναι μόνο οι φανταστικές αυτές που είναι ανίκητες. Και γιατί στο τέλος αντί για σωματική μόλυνση θα έχουμε πάθει συναισθηματική μόλυνση.

Η διαταραχή άγχους ασθένειας αντιμετωπίζεται με μεγάλη προσπάθεια όχι μόνο του ίδιου του ατόμου αλλά και του περιβάλλοντος γύρω του, που νιώθει επίσης ψυχική κόπωση αλλά και θυμό από τη συμπεριφορά του ατόμου καθώς δεν μπορεί να καταλάβει τι ακριβώς τους συμβαίνει. Η στάση του περιβάλλοντος ωθεί το άτομο να μην μοιράζεται σταδιακά τις σκέψεις του με τους δικούς του ή οδηγείται σε σύγκρουση μαζί τους. Για αυτό η προσπάθεια χρειάζεται να είναι συλλογική. Το άτομο μπορεί να αντιμετωπίσει τη διαταραχή αυτή είτε με ψυχοθεραπεία γνωσιακής -συμπεριφοριστικής προσέγγισης είτε με φαρμακευτική αγωγή. Και κάποιες φορές μάλιστα, μπορεί να γίνει συνδυασμός των δύο. Το περιβάλλον χρειάζεται να είναι υποστηρικτικό και υπομονετικό γιατί η  θεραπεία δεν είναι πάντα εύκολη.

• Πώς αντιμετωπίζετε το άγχος και το φόβο ώστε να παραμείνει  σε λογικά επίπεδα;

Αφορμή για τη δημιουργία του Κοινωνικού Πανεπιστημίου Ενεργών Πολιτών αποτέλεσαν τα ευρήματα έρευνας της κ. Χατζηνικολάου για τα ψυχοσωματικά συμπτώματα που εκδηλώνουν οι Έλληνες πολίτες, στην περίοδο της οικονομικής κρίσης. Σύμφωνα με την έρευνα, η κατάσταση αυτή έχει έντονες ψυχοσωματικές επιδράσεις στο ίδιο το άτομο, στα μέλη μιας οικογένειας, τα ζευγάρια, τους εργαζόμενους και τις εργαζόμενες, τη στιγμή, μάλιστα, που η Ελλάδα βρίσκεται στις τελευταίες θέσεις ανάμεσα στις χώρες της Ευρώπης, όσον αφορά τις δομές που προσφέρουν συμβουλευτική και ψυχολογική υποστήριξη. Αυτός ήταν και ο λόγος για τη δημιουργία του Κ.Π.Ε.Π., τη διαμόρφωση σχετικών θεματικών ενοτήτων και ετήσιων προγραμμάτων, με τέτοιο τρόπο ώστε να παρέχεται συμβουλευτική υποστήριξη και τεχνικές διαχείρισης σε όλους τους συμμετέχοντες.

Στους τρόπους διαχείρισης της κατάστασης, οι οποίοι είτε προτείνονται μέσω της συμβουλευτικής υποστήριξής μας από τον φορέα μας, είτε μαθαίνονται από την εκπαιδευτική διαδικασία, οι σπουδαστές ενθαρρύνονται να συνειδητοποιήσουν τα συμπτώματα που η ανησυχία και ο φόβος δημιουργούν στο σώμα τους. Παράλληλα προτείνονται και εφαρμόζονται συγκεκριμένες τεχνικές όπως η εκμάθηση αναπνοών, η δραματοθεραπεία, η μουσικοθεραπεία και οι αφηγηματική τεχνική, όπως  και τα θεραπευτικά παραμύθια, προκειμένου οι άνθρωποι να καταφέρουν μέσα από ένα ρόλο να εξωτερικεύσουν συναισθήματα και δυσκολίες που αντιμετωπίζουν.

ΒΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΝΑ ΑΝΗΣΥΧΕΤΕ ΜΕ ΤΟΝ ΣΩΣΤΟ ΤΡΟΠΟ:

1.ΚΑΤΑΝΟΗΣΕ ΤΟΥΣ ΦΟΒΟΥΣ ΣΟΥ

• Πάρτε για παράδειγμα το φόβο. Τις περισσότερες φορές, ο φόβος είναι κι αυτός ένα φίλτρο.
• Οι μόνοι φόβοι με τους οποίους γεννιόμαστε, είναι στην πραγματικότητα ο φόβος μήπως πέσουμε, το κενό που νιώθουμε όταν βγαίνουμε στον κόσμο και το αντανακλαστικό ξάφνιασμα στο άκουσμα δυνατών θορύβων. Αργότερα μαθαίνουμε όλους τους άλλους, τους επίκτητους φόβους,- και πολλοί από αυτούς είναι χρήσιμοι και απαραίτητοι, για να επιβιώνουμε σε επικίνδυνες καταστάσεις.
• Ο κόσμος στον οποίο ζούμε διαμορφώνεται ανάλογα με το πώς τον βλέπουμε. Για τον έναν, το μέλλον είναι ένα χωράφι άδειο. Για τον άλλον, ένα χωράφι για όργωμα. Στην πλειοψηφία μας, δεν γεννιόμαστε ούτε αισιόδοξοι ούτε απαισιόδοξοι. Ο ένας έχει μάθει να βλέπει κινδύνους, ενώ ο άλλος έχει μάθει να βλέπει ευκαιρίες και να είναι πιο αισιόδοξος, ότι θα πάνε καλά στην περίοδο της πανδημίας τα πράγματα αρκεί να τηρούμε τα μέτρα προστασίας.
• Τις περισσότερες φορές οι ανησυχίες μας εξαφανίζονται μόλις τις εξετάσουμε προσεκτικά επειδή ακριβώς δύσκολα εξακολουθούμε να φοβόμαστε όταν εξετάσουμε αυτό που μας ανησυχεί, όταν δούμε δηλαδή τις στεναχώριες μας κάτω από το πρίσμα του: «Δεν μπορώ να κοιμηθώ τα βράδια. Είμαι τόσο τρομοκρατημένος στη σκέψη ότι θα κολλήσω κι εγώ τον ιό».

Αναρωτηθείτε:

«Ποιο λοιπόν είναι το χειρότερο πράγμα που θα μπορούσε να συμβεί; »

«Γιατί πιστεύω πως μπορώ να κολλήσω;»

«Υπάρχει κάτι που μπορώ να κάνω για να προστατευτώ;»

«Πρώτη φορά μου συμβαίνει να έχω τέτοιου είδους φόβους;»

2.ΑΝΕΛΑΒΕ ΔΡΑΣΗ

• Δεν υπάρχει τίποτα που να ανακουφίζει από το άγχος, γρηγορότερα απ’ ότι η δράση. Τις περισσότερες φορές μόλις εξετάσουμε προσεκτικά τα προβλήματά μας, θα βρούμε τι πρέπει να κάνουμε:
• «Τι μπορώ να κάνω τώρα, για να προετοιμαστώ για το μέλλον»;
• Συχνά απαιτείται πρακτική προσπάθεια, όπως π.χ. μάσκα, όχι σωματική επαφή, αντισηπτικά, υγιεινή διατροφή και άσκηση, να ενδυναμώσουμε το ανοσοποιητικό μας σύστημα!!!

3.ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΝΑ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΘΟΥΜΕ ΨΥΧΙΚΑ

• Επικεντρωνόμαστε στο παρόν, ζούμε τη στιγμή και την κάθε μέρα ξεχωριστά όσο καλύτερα μπορούμε. Αποδεχόμαστε τα συναισθήματα που βιώνουμε, όπως: φόβο, λύπη, θυμό, κλπ. Όλα αυτά τα συναισθήματα είναι απολύτως φυσιολογικά σε αυτή τη δύσκολη συγκυρία.
• Ελέγχουμε τις γνώσεις μας. Μία αιτία της υποχονδρίασης είναι η έλλειψη κατανόησης για τη λειτουργία των σωματικών αισθήσεων και των προειδοποιητικών σημαδιών. Αυτή η έλλειψη γνώσης μπορεί να οδηγήσει σε παρερμηνεία των σημάτων που στέλνει το σώμα.
• Ενσυνειδητότητα: Αφουγκραζόμαστε αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα στο σώμα μας και όχι αυτό που φοβόμαστε ότι θα συμβεί. Μην αυξάνουμε περαιτέρω τον πανικό μας με τρομακτικές σκέψεις.
• Υπενθυμίζουμε στον εαυτό μας πως τα έντονα σωματοποιημένα συμπτώματα που νιώθουμε δεν είναι τίποτε άλλο παρά μία υπερβολή των φυσιολογικών σωματικών συμπτωμάτων που αισθάνεται ο κάθε άνθρωπος όταν βιώνει στρες.
• Φρόντισε το σώμα σου: Η πρόληψη (δηλαδή να ακολουθούμε τις οδηγίες διεθνών οργανισμών υγείας με τήρηση υγιεινών συνηθειών) είναι πάντα κάτι που μπορεί να μας προφυλάξει από οποιαδήποτε έξαρση άγχους για την υγεία μας.
• Οι θετικές δραστηριότητες μπορούν να μειώσουν την αίσθηση ανασφάλειας για την υγεία μας, αφού αυτές μπορούν να ισχυροποιήσουν το ανοσοποιητικό μας σύστημα αλλά και τη λειτουργία του εγκεφάλου μας. Ανακάλυψε νέα χόμπυ. Συμπληρώνουμε στο ημερολόγιο πόσο ευγνώμονες είμαστε κάθε μέρα για τουλάχιστον δύο πράγματα.
• Συνδέσου με άλλους: Μοιραζόμαστε αυτό που σκεφτόμαστε ή αυτό που βιώνουμε με δικούς μας ανθρώπους ώστε να εκφρασθούμε και τελικά να αποφορτισθούμε συναισθηματικά.
• Φρόντισε τη σκέψη σου: Δοκιμάζουμε τεχνικές χαλάρωσης για τη μείωση του άγχους και την αύξηση της ευεξίας. Προτεινόμενες ιδέες είναι η τεχνική της προοδευτικής μυϊκής χαλάρωσης και η μέθοδος της ενσυνειδητότητας. Για παράδειγμα: αναπνοές βαθιές, σταματάς, σκέφτεσαι όμορφα πράγματα που θα κάνεις το καλοκαίρι.

• Μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τα μαθήματα στην πανδημία

Υπολογίζεται ότι από την αρχή της λειτουργίας του φορέα, τα προγράμματα του ΚΠΕΠ έχουν παρακολουθήσει πάνω από 5.000 σπουδαστές, ηλικίας από 18 έως 80 ετών, ανεξάρτητα από μορφωτικό ή κοινωνικό επίπεδο ή οικονομική κατάσταση. Για τα μαθήματα συνεργαζόμαστε με  πάνω από 100 διακεκριμένους επιστήμονες από  ολόκληρη τη χώρα. Παράλληλα, το κοινωνικό φαινόμενο του Κοινωνικού Πανεπιστημίου Ε.Π. αγκαλιάστηκε, σε μικρό χρονικό διάστημα, από πολλές περιοχές της Ελλάδας ως ανάγκη για στήριξη και ευχαριστούμε όλους τους σπουδαστές μας, συνεργάτες μας και φίλους του Κ.Π.Ε.Π. Ιδιαίτερη έμφαση, επίσης, δίνεται στην ενεργό συμμετοχή των σπουδαστών στη διαδικασία του μαθήματος, την ανάπτυξη της ενσυναίσθησης και τη διευκόλυνση της άμεσης επικοινωνίας με τους εισηγητές.

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, όπως ήταν φυσικό, εκδηλώθηκε ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον για την παρακολούθηση των μαθημάτων, τα οποία γίνονται κυρίως διαδικτυακά. Υπάρχει σίγουρα μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τα μαθήματα του Κοινωνικού Πανεπιστημίου, σε σχέση με το παρελθόν, δεδομένου και ότι υπάρχει και μεγαλύτερη ανάγκη των ανθρώπων για επαφή και επικοινωνία. Χάσαμε την επαφή, τις αγκαλιές, το γέλιο, την ξενοιασιά, τα δεδομένα μας, ίσως και το κουράγιο μας, γεγονός που αποτυπώνεται και στη συμμετοχή και στον τρόπο έκφρασης των ανθρώπων στις διαδικτυακές μας συναντήσεις και είναι πολύ σημαντικό να νιώθουμε ότι  ανήκουμε σε μια ομάδα σε αυτές τις δύσκολες στιγμές!!!

Το Κοινωνικό Πανεπιστήμιο Ενεργών Πολιτών είναι ένα όμορφο ταξίδι ζωής. Σε αυτό πραγματοποιούνται δεξιότητες ζωής αλλά και γνώσεις, τεχνικές διαχείρισης και επίλυσης των προβληματικών καταστάσεων μας αλλά είναι σημαντικό να γίνουμε και ενεργοί πολίτες γιατί αν μάθουμε να έχουμε αυτοέλεγχο και αυτοσεβασμό, σίγουρα θα σεβόμαστε και τους ανθρώπους γύρω μας και το περιβάλλον.  Συνεργαζόμαστε και συμπορευόμαστε με την Ακαδημία Εθελοντισμού για την ενδυνάμωση του συνειδητοποιημένου πολίτη.

Οι άνθρωποι είμαστε δυνατοί, ενωμένοι ΚΑΙ  θα νικήσουμε κάθε δύσκολη συνθήκη!!!